Jednym z wiodących tematów w branży IT od dłuższego czasu jest wątek dotyczący AI (od ang. Artificial Inteligence, czyli sztucznej inteligencji). Rozwój sztucznej inteligencji od strony technicznej niesie za sobą wiele szans, ale też pewne ryzyka, zwłaszcza te związane z dużą swobodą i wciąż rosnącymi zastosowaniami AI. W życiu codziennym spotkamy się już z takimi rozwiązaniami jak Google Bard, DALL-E2, czy zaprezentowany w listopadzie 2022 roku Chat GPT od OpenAI. Ale algorytmy sztucznej inteligencji zaczęto stosować znacznie wcześniej w różnych dziedzinach życia, gdzie wskazać można chociażby szeroko rozumiany rynek e-commerce, który używa tych algorytmów do popularnego profilowania zainteresowań klientów i rekomendowania im w związku z tym w sklepach internetowych konkretnych produktów.

Jakie ryzyka rozwoju AI widzą prawnicy?

Rzeczywistość pokazuje, że rozwój technologii pociąga za sobą również rozwój regulacji prawnych, które mają zapewnić bezpieczeństwo korzystania z tych technologii, a przynajmniej ograniczyć ryzyko niewłaściwego ich użycia. Rosną zatem również wyzwania w obszarze prawnym, którego zadaniem jest przede wszystkim określenie ram etycznego, właściwego korzystania z tego typu rozwiązań w wielu obszarach życia, a także przewidywanie i zapobieganie wykorzystaniu tych rozwiązań w sposób sprzeczny z prawem i umożliwiający wykorzystanie ich do popełniania przestępstw, nadmiernej inwigilacji społeczeństwa, czy naruszania praw człowieka. W uświadomieniu tych ryzyk może pomóc chociażby wskazanie przykładu Chin, który stosuje system scoringu społecznego oparty na dostępie do big data oraz sztucznej inteligencji, a wraz z rozwojem AI obywatele tego kraju są coraz sprawniej inwigilowani za pomocą konkretnych (dopuszczonych przez władze) do pobrania aplikacji mobilnych czy system monitoringu wizyjnego. 

Inną kwestią, która leży u podstaw tych analiz prawnych, jest również ryzyko błędów w działaniu sztucznej inteligencji, która dostarcza dane niezbędne do podjęcia decyzji w działalności przedsiębiorstw. Może się to wydawać niezbyt oczywiste i odległe dla przeciętnego człowieka, ale kiedy już uświadomimy sobie, że algorytmy oparte o AI mogą np. mierzyć wydajność pracy wykonywanej przez danego pracownika, mieć wpływ na ocenę jego pracy, wynagrodzenie, systemy premiowe, aż po decyzję o zwolnieniu z pracy, jesteśmy w stanie lepiej zrozumieć te zagrożenia, które mogą dotknąć każdego. Z tego powodu niektóre organizacje zabraniają swoim pracownikom korzystania z technologii AI w ramach wykonywanej pracy.

Unia Europejska jako pierwsza organizacja na świecie stara się uregulować obszar działania sztucznej inteligencji od strony prawnej, co będzie mieć znacznie nie tylko dla przedsiębiorców, ale także dla pracowników i konsumentów. 

Postęp prac w Unii Europejskiej w zakresie AI

Obserwując tempo prac ustawodawczych nad projektem unijnego aktu prawnego widać, że temat sztucznej inteligencji budzi duże zainteresowanie i dyskusje w Unii Europejskiej, a projekt tego aktu prawnego ulegał kilkukrotnie dużym zmianom. 

Prawie 3 lata temu w kwietniu 2021 roku Komisja Europejska przedstawiła propozycję rozporządzenia ws. sztucznej inteligencji, czyli AI Act (AIA). Z oczywistych powodów, projekt nie uwzględniał jednak najpopularniejszych obecnie generatywnych i podstawowych systemów sztucznej inteligencji – zostały one dodane do projektu dopiero w trakcie prac, na co wpływ miało m.in. rosnące zainteresowanie Chatem GPT firmy OpenAI czy Bardem od Google. 

Następnie w dniu 14 czerwca 2023 roku Parlament Europejski przyjął tzw. AI Act, który ma regulować kwestię tworzenia i korzystania z oprogramowania działającego w oparciu o sztuczną inteligencję. Jest to pierwszy tego typu akt prawny na skalę światową. Po ożywionych dyskusjach nad projektem w ramach tzw. trilogu pomiędzy Radą, Parlamentem Europejskim i Komisją Europejską w dniu 2 lutego 2024 roku projekt rozporządzenia został przyjęty jednogłośnie. 

Kolejnym etapem w procedurze uchwalenia AI Act będą głosowania w komisjach Parlamentu Europejskiego w przewidywanym terminie podczas sesji w dniu 13 lutego 2024 roku, a następnie podczas sesji w marcu lub kwietniu 2024 roku rozporządzenie może zostać przyjęte ostatecznie przez Parlament Europejski. Dopiero wówczas znana będzie ostateczna wersja projektu AI Act, na razie można zapoznać się jedynie ze wstępnymi wersjami projektu rozporządzenia, które w drugiej połowie stycznia 2024 roku wyciekły do Internetu.

Rozporządzenie wejdzie w życie 20 dni po opublikowaniu go w Dzienniku Urzędowym UE, przy czym zakazy w zakresie niedozwolonych praktyk zaczną obowiązywać po 6 miesiącach od publikacji, a zobowiązania dotyczące modeli AI po roku od publikacji. Natomiast pozostałe przepisy wejdą w życie dopiero po 2 latach, z wyjątkiem klasyfikacji systemów sztucznej inteligencji (muszą one przejść ocenę zgodności na podstawie innych przepisów prawa UE jako systemy wysokiego ryzyka i stąd dodatkowy rok jeszcze). Podkreślenia wymaga fakt, że ten akt prawny ma formę rozporządzenia unijnego.

W praktyce oznacza to, że w przeciwieństwie do częściej stosowanych dyrektyw unijnych, rozporządzenie to obowiązuje bezpośrednio i nie wymaga już implementacji do krajowego porządku prawnego przez poszczególne państwa członkowskie UE – jego wejście w życie jest pewne, a (w przeciwieństwie do obowiązujących pośrednio dyrektyw) państwa członkowskie nie mogą opóźniać jego wejścia w życie na etapie dostosowania swoich przepisów krajowych, jak ma to miejsce często. Rozporządzenie będzie obowiązywać więc w taki sam sposób w każdym kraju UE, a przykładem podobnego, dobrze znanego już rozwiązania, jest słynne rozporządzenie dotyczące roamingu unijnego, które weszło w życie z dniem 15 czerwca 2017 roku i okazało się być rewolucją na rynku usług telekomunikacyjnych zarówno dla klientów, jak i operatorów telekomunikacyjnych.

Ciekawostką jest jednak fakt, że kolejne regulacje prawne dotyczące np. odpowiedzialności za AI mają mieć formę dyrektyw, a to oznacza, że będą zawierać one podstawowe wytyczne prawne ze strony ustawodawcy unijnego, które następnie każde państwo członkowskie będzie mogło rozbudować jeszcze na gruncie przepisów krajowych podczas wdrażania wytycznych z dyrektyw do swojego prawa krajowego, a ich rzeczywiste stosowanie będzie zapewne opóźnione.